Ο Συμμετοχικός Προϋπολογισμός (ΣΠ) αποτελεί μια διαδικασία συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων που σχετίζονται με τους στόχους και την κατανομή των δημοσίων επενδύσεων σε τοπικό επίπεδο. Πρόκειται για μια συμμετοχική διαδικασία διαβούλευσης που αφορά τις προτάσεις του Προϋπολογισμού (σε επίπεδο δημοτικών διαμερισμάτων, δήμων, επαρχιών και περιφερειών, αλλά ακόμα και στο πλαίσιο μιας δημοτικής επιχείρησης), η οποία αναπτύσσεται καθ' όλη τη διάρκεια του έτους, με στόχο να καταρτιστεί μια πρόταση Προϋπολογισμού για το επόμενο έτος διαχείρισης, που θα έχει ως βάση τα αιτήματα των πολιτών. Ο ΣΠ χαρακτηρίζεται από ένα αυστηρό χρονοδιάγραμμα, που διακρίνεται σε διάφορες φάσεις
Επιγραμματικά, πάντως, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν δύο ξεχωριστές κατηγορίες Συμμετοχικού Προϋπολογισμού:
α) Η πρώτη (που διαμορφώθηκε ιδιαίτερα σε πόλεις και περιοχές της Βραζιλίας, του Περού, της Βολιβίας και σε άλλες χώρες της Νότας Αμερικής) εστιάζεται σε στόχους που έχουν σχέση με τον εκδημοκρατισμό των τοπικών θεσμών και προβλέπει μεγαλύτερα περιθώρια αυτονομίας στη λήψη αποφάσεων για εκείνους τους πολίτες που συμμετέχουν στις διαδικασίες συζήτησης των προϋπολογισμών.
β) Η δεύτερη (που διαμορφώθηκε στη Βόρεια Ευρώπη και τη Νέα Ζηλανδία, αλλά και στις ΗΠΑ, ενώ σήμερα εξαπλώνεται σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και σε ορισμένες περιοχές της Αφρικής) αντιλαμβάνεται τη συμμετοχή περισσότερο με μια «συμβουλευτική» έννοια, κι έχει ως πρωταρχικό στόχο την αύξηση της διαφάνειας και την επίτευξη αποτελεσματικότερης διαχείρισης των δημοσίων πόρων.
Ανεξάρτητα από τις διαφορές έμφασης, ρόλου και διάρθρωσης των επιμέρους φάσεων, οι πολίτες παρεμβαίνουν και στις δύο περιπτώσεις πριν τη λήψη αποφάσεων, οι οποίες υπόκεινται στην αρμοδιότητα των δημοτικών (ή περιφερειακών κ.λπ.) συμβουλίων. Στο πλαίσιο αυτό, η πολιτεία καλείται να ασκήσει πίεση και έλεγχο, ώστε οι υποδείξεις που κάνουν οι πολίτες να μην παραβλέπονται αβασάνιστα και χωρίς επαρκείς εξηγήσεις από τους εκλεγμένους εκπροσώπους τους.
Ο Συμμετοχικός Προϋπολογισμός επανέφερε το κέντρο βάρους στον Προϋπολογισμό, ο οποίος για πολύ καιρό εθεωρείτο ζήτημα σχεδόν «πολιτικά ουδέτερο» και καθαρά τεχνικό. Αυτή ήταν, βέβαια, μια παραπλανητική θεώρηση που υπέκρυπτε τα έντονα στοιχεία πολιτικών επιλογών που έχει ο Προϋπολογισμός, τα οποία επιτρέπουν να καταστεί ένα μέσο με το οποίο οι πολίτες ασκούν έλεγχο στους αιρετούς εκπροσώπους τους, εφόσον βέβαια είναι ξεκάθαρος και κατανοητός. Κυρίως, όμως, ο Συμμετοχικός Προϋπολογισμός αποκατέστησε το πολιτικό περιεχόμενο του Προϋπολογισμού, ως ενός πεδίου στο οποίο αποφασίζονται οι στόχοι των δημοτικών αρχών, πριν ακόμη συζητηθούν τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη των στόχων αυτών.
β) Η συζήτηση με τους πολίτες έχει ουσιαστικό χαρακτήρα. Δεν πρόκειται απλώς για μια συμβουλευτική συνεδρία.Αντίθετα, παρόλο που προωθείται και αναπτύσσεται στην πράξη από τις δημοτικές αρχές και δεν έχει απαραίτητα κωδικοποιηθεί ως νόμος, πρόκειται για ένα πραγματικό άνοιγμα του διοικητικού μηχανισμού στον έλεγχο εκ μέρους των πολιτών και στην άμεση συμμετοχή τους στις μείζονες επιλογές που αφορούν την περιοχή τους.
γ) Η μεγαλύτερη συμβολή του Συμμετοχικού Προϋπολογισμού δεν αφορά μόνο τη δυνατότητα που δίνει στους κατοίκους να αποφασίζουν τις θεματικές προτεραιότητες των επενδύσεων και τα επιμέρους έργα που θα υλοποιηθούν σ' ολόκληρη την πόλη, αλλά και το γεγονός ότι μέσω αυτής της συλλογικής διαδικασίας οι πολίτες διαμορφώνουν μία έννοια «κοινού αγαθού» (ή, καλύτερα, «κοινών αγαθών») για την πόλη τους.
Συνεπώς, ο Συμμετοχικός Προϋπολογισμός αποτελεί μια συμμετοχική διαδικασία φορτισμένη με το έντονα αξιακό περιεχόμενο που περιέχει η λήψη αποφάσεων «στρατηγικού» τύπου και δεν περιορίζεται στο να προσανατολίζει απλώς τους εμπλεκόμενους φορείς στον καθορισμό των λεπτομερειών υλοποίησης των έργων ή στην απόσπαση συναινέσεων σε προειλημμένες αποφάσεις.
Τα μοντέλα Συμμετοχικού Προϋπολογισμού που έχουν εφαρμοστεί σε διάφορες τοπικές κοινωνίες απέδειξαν ότι αυτός διαθέτει όχι μόνο σημαντικό παιδευτικό περιεχόμενο και δυνατότητα να κινητοποιεί το υπάρχον δυναμικό ενεργών και στρατευμένων στη συνδιαχείριση του χώρου πολιτών, αλλά ότι, επιπλέον, διευκολύνει τη διαδικασία επιμερισμού των αρμοδιοτήτων και των ευθυνών και την αύξηση της αποτελεσματικότητας της διαχείρισης του Δήμου, μέσω του εκδημοκρατισμού και της επιβολής κανόνων διαφάνειας. Επίσης, ο ΣΠ επιτρέπει, συχνά, τη διαμόρφωση «κοινωνικών συμβολαίων» υπέρ των ασθενέστερων στοιχείων της κοινωνίας και με τον καιρό οδηγεί σε μια αυξημένη αποδοχή πολιτικών επιλογών οι οποίες, αν δεν στηρίζονταν στην από κοινού παραδοχή των μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων δυσκολιών, προσδοκιών, στόχων και πλεονεκτημάτων τους, θα ήταν δύσκολο να γίνουν.
